Scenariusz warsztatów „DoMowy – rodzinne historie o słowach” dla rodzin z dziećmi w wieku 3-7 lat

Scenariusz warsztatów językowo-plastycznych „DoMowy – rodzinne historie o słowach”

Aleksandra Mostowska (współpraca: Małgorzata Leszko, Katarzyna Sołtan-Młodożeniec)

Warsztaty zostały przygotowane z myślą o dzieciach w wieku ok. 3-7 lat i rodzicach, którzy na co dzień towarzyszą im w rozwoju mowy i z zaciekawieniem obserwują, jak dzieci tworzą język.

Zajęcia składają się z dwóch części. Pierwsza to zabawy — gry słowne oraz czytanie tekstów literackich, które są okazją do odkrywania znaczenia słów, pobudzają wyobraźnię i dodatkowo zachęcają do tworzenia słownika domowego – rodzinnego archiwum słów. Druga zaś to warsztaty plastyczne, których celem jest utrwalenie w formie obrazkowej rodzinnych słówek, powiedzonek, a także dziecięcych neologizmów.

Zajęcia wymagają od uczestników przyniesienia słów (dziecięcych wynalazków słownych) zgodnie z hasłem spotkania „Przynieście wasze słowa na warsztaty w bibliotece!”.

Wiek uczestników: dzieci ok. 3-7 lat oraz rodzice/opiekunowie

Wielkość grupy: do ok. 10 dzieci z rodzicami/opiekunami

Czas trwania: 2 h

Cele warsztatu

Uczestnicy:

• zbierają i zachowują rodzinne zwroty i wyrażenia, tworząc słownik doMowy 
• poznają funkcje języka jako narzędzia komunikacji (tworzą łańcuch skojarzeń, przycyzują znaczenie słów)
• wzbogacają swoje słownictwo
• odkrywają twórcze możliwości mowy podczas zabaw ze słowami 
• rozwijają wyobraźnię językową i ekspresję twórczą 
• potrafią wyrazić rysunkiem (ale też np. pantomimą) znaczenie słowa.

Metody pracy: burza mózgów, gry dydaktyczne, rozmowy, zagadki, zabawa z kostkami edukacyjnymi, praca plastyczna.

Materiały

• kostki dydaktyczne wykonane przed warsztatem zgodnie z instrukcją z załącznika nr 1 

• wydrukowane i wycięte litery do ćwiczeń i na okładki słowników uczestników 

• wycięte ilustracje do haseł – homonimów 

• wycięte kartki ze słowostworami dziecięcymi pochodzącymi z książki Michała Rusinka Jak przekręcać i przeklinać, np. chuligator, gołęsi, dinożarły, jagrys, lewica… 

• złożony w harmonijkę arkusz papieru dla każdego uczestnika (posłuży do stworzenia słownika) 

• białe kartki z bloku technicznego formatu A4 (kilka dla każdego uczestnika) 

• kolorowe kartki z bloku technicznego formatu A3 (3 kartki na jeden album) 

• karteczki samoprzylepne

• materiały plastyczne: kredki, mazaki, farby, kleje, pędzle, papiery kolorowe, nożyczki, taśma klejąca, linijka, wstążka i inne dostępne

• polecane książki, w tym: Jak przekręcać i przeklinać Michała Rusinka i inne wybrane z listy polecanych lektur programu DoMowy 

• prezentacja multimedialna z ilustracjami z wybranych na warsztat książek.

Formy pracy: praca indywidualna, praca w zespołach rodzinnych.

Przed zajęciami

Przygotuj salę do warsztatów tak, aby podczas pierwszej części spotkania wszyscy siedzieli na podłodze w kole. Zorganizuj przestrzeń w ten sposób, by na środku było miejsce na odpowiednie materiały. Jeśli skorzystasz z prezentacji multimedialnej z ilustracjami, potrzebny ci będzie komputer i rzutnik. Drugą część warsztatów (plastyczną) wygodnie będzie realizować przy stołach.

Przebieg zajęć

Część I

Wprowadzenie (5 minut)

Powitaj uczestników i poinformuj, że podczas spotkania będziecie przyglądać się słowom. Wyrazicie je rysunkowo, poszukacie ich znaczenia, a także stworzycie słowniki doMowe.

Część II

Rozgrzewka i integracja

Proponujemy wybrać dwa ćwiczenia.

Ćwiczenie 1

Jak ci na imię?

Do ćwiczenia potrzebna jest piłeczka lub coś do rzucania, np. maskotka. Pierwsza osoba bierze piłeczkę i podaje swoje imię oraz próbuje określić jedną swoją cechę, która zaczyna się pierwszą literą imienia (np. Maja — mądra, mocna, marzycielska). Potem rzuca piłeczkę do następnej osoby, ta się przedstawia i zabawa trwa, dopóki wszyscy się nie przestawią. Wtedy piłeczka wędruje w odwrotną stronę: każdy odrzuca piłkę osobie, od której ją wcześniej dostał. Jednocześnie wymawia imię tej osoby i cechę, którą podała.

Ćwiczenie 2

Wąż imion

Pierwsza osoba mówi swoje imię i jedną rzecz o sobie (co lubi, czym się interesuje, czy ma rodzeństwo itp.). Następnie przedstawia się osoba, która ma w imieniu choć jedną wspólną z nią literę, np. po Witku może przedstawić się Tosia, Kasia, Igor.

Ćwiczenie 3

Rzeźby słów

Poproś dzieci, by pochodziły chwilę po sali w różnych kierunkach, w swobodnym tempie. Na dźwięk tamburynu czy dzwoneczka poproś o kolejne zmiany: chodzenie na palcach, chodzenie jak po ciężkim dniu, chodzenie jak po śliskich kamieniach w rzece itp. Następnie powiedz „stop” i poproś, by wszyscy znieruchomieli.

Wyjaśnij, że dzieci stojące obok siebie mają uformować 4-osobowe grupy. Każda z nich  będzie teraz tworzyć wspólną żywą rzeźbę (czyli pomnik, który nie rusza się i nie mówi). Ty podajesz temat, a grupa ma kilkanaście sekund, by ustawić się i znieruchomieć. Po znieruchomieniu podchodzisz do grup i komentujesz, co widzisz (grupy nie wyjaśniają znaczenia swoich rzeźb – to rzeźby mają mówić za nich). Po chwili prosisz, by dzieci znów zaczęły swobodnie chodzić po sali, znów wołasz „stop” i podajesz kolejny temat pomnika. Oto przykładowe tematy: 

• litera S
• krzesło 
• książka
• biblioteka. 

Ćwiczenie 4

Słowotok

Poinformuj dzieci, że za chwilę spróbujemy ocenić, ile słów znają ich rodzice. Chętny rodzic ma w 30 sekund wymienić jak największą liczbę słów, które przychodzą mu do głowy. Pozostali uczestnicy starają się liczyć i zapamiętać wynik. Poproś dzieci, aby oszacowały liczbę słów znanych ich rodzicom. Możesz pomóc im w podjęciu decyzji i poprosić o podniesienie ręki dzieci, które uważają, że tych słów jest mniej niż 5000 i te, które uważają, że słów jest więcej niż 5000. Zapoznaj uczestników z danymi związanymi z używaniem słów. Według szacunków przeciętny Polak używa ok. 10 000 słów, biernie zna ok. 30 000 (słownik bierny oznacza liczbę słów rozumianych, ale niekoniecznie używanych). Zasób słów u ośmiolatka to ok. 3600 słów, u dziesięciolatka – 5400 słów (źródło: Danuta Czelakowska, Metodyka edukacji polonistycznej dzieci w wieku wczesnoszkolnym, Impuls, Kraków 2016).

Część III

Język pod lupą

Proponujemy wybrać z tej części jedno lub dwa ćwiczenia.

Ćwiczenie 1

Ilustracje

Pokaż uczestnikom przygotowane wcześniej karty z ilustracjami kilku wybranych par rzeczy, których nazwy są homonimami — wyrazami o takim samym brzmieniu, a innym znaczeniu, a czasem również pisowni. Propozycje par homonimów na karty (do wyboru i dodawania własnych propozycji): babka (w rodzinie) — babka (ciasto), golf (na szyi) — golf (gra sportowa), kawka (ptak) — kawka (mała kawa), klucz (do zamka) – klucz (do śrub), kotki (na wierzbie) — kotki (zwierzątka), kożuch (okrycie) — kożuch (na mleku), krówka (krowa) — krówka (cukierek), mucha (owad) — mucha (do koszuli), norka (zwierzę) — norka (mała nora), orka (zwierzę morskie) — orka (praca na roli), piłka (do gry) — piłka (do piłowania), zamek (budowla) — zamek (w drzwiach). Rozłóż je na podłodze w dwóch pionowych rzędach, homonimy obok siebie, obrazkami do dołu. Poinformuj, że są to ilustracje ze słownika i za chwilę trzeba będzie je odkryć i nazwać. Poproś, aby do kart podeszły dwie osoby (po jednej z każdej ze stron) i na dany sygnał odkryły kartę w swoim rzędzie. Do kolejnego rzędu poproś kolejną parę itd. Zadanie polega na jak najszybszym zareagowaniu i nazwaniu obrazków. Okazuje się, że każdy przedmiot ma swoją nazwę, a jedno słowo może mieć wiele znaczeń.

Ćwiczenie 2

Portret z charakterem

Dzieci losują przygotowane wcześniej karty z kwestionariuszami pytań dla dwojga bohaterów – Dagmary Dwójkowskiej i Euzebiusza Szóstkiewicza. Poproś chętne dzieci o krótką odpowiedź na pytanie: Co o Dagmarze i Eugeniuszu mogą mówić ich oryginalne nazwiska? Zastanówcie się wspólnie nad tym, czym mogą się zajmować te osoby?

Poproś dzieci, aby opisały wylosowane postaci, wypełniając kwestionariusze. W ten sposób stworzą wizerunki Dagmary Dwójkowskiej i Euzebiusza Szóstkiewicza. Zachęć do wpisywania najbardziej szalonych i oryginalnych odpowiedzi.

KWESTIONARIUSZ OSOBOWY DAGMARY DWÓJKOWSKIEJ
imię
nazwisko
miejsce urodzenia
data urodzenia
zawód
wygląd
dodatkowe zainteresowania – hobby
ulubione zajęcie
ulubione zwierzę
przedmiot używany na co dzień
największe szczęście
najdziwniejsze spotkanie

KWESTIONARIUSZ OSOBOWY EUZEBIUSZA SZÓSTKIEWICZA
imię
nazwisko
miejsce urodzenia
data urodzenia
zawód
wygląd
dodatkowe zainteresowania – hobby
ulubione zajęcie
ulubione zwierzę
przedmiot używany na co dzień
największe szczęście
najdziwniejsze spotkanie

Rozdaj dzieciom kartki i kredki/flamastry, aby stworzyły portrety wylosowanych bohaterów. Pozwól na ewentualne modyfikacje stworzonego wcześniej opisu.

Po skończonej pracy poproś, aby dzieci dobrały się w pary: Dagmara i Euzebiusz, a następnie odczytały swoje odpowiedzi. Pogratuluj dzieciom wykonania zadania i zachęć do tworzenia własnych opowieści, tak jak zrobili to autorzy książki Piąte przez dziewiąte (tekst: Wojciech Widłak, Roksana Jędrzejewska-Wróbel, ilustracje: Agnieszka Żelewska, Wydawnictwo Adamada, Gdańsk 2018). Jeśli w bibliotece macie książkę Piąte przez dziewiąte (otrzymaną od nas w paczce programu lub z własnego księgozbioru), przeczytajcie wspólnie rozdziały o Dagmarze Dwójkowskiej i Euzebiuszu Szóstkiewiczu.

Zaproponuj dzieciom, aby wraz z rodzicami spisały nazwiska występujące w ich rodzinach i zastanowiły się, czy zdarza się, że jakoś charakteryzują one noszące je osoby?

Ćwiczenie 3

Językowy detektyw

Zaproponuj dzieciom detektywistyczną zabawę w odnajdywanie jak największej liczby słów kojarzących się z danym zwierzęciem. Usiądź z nimi na podłodze w kole i poproś jedno chętne dziecko, aby wyszło za drzwi i stało się językowym detektywem. W tym czasie pozostali gracze losują fotografię z wizerunkiem zwierzęcia (słoń, mucha, komar, koń, gołąb, kura, ryba, pies, kot, struś) i po kolei wymieniają skojarzenia. Zanotuj odpowiedzi na kartce. Na zadanie macie 5 minut.

Po wykonanym zadaniu do sali wchodzi językowy detektyw, który w ciągu 3 minut musi wymienić jak najwięcej cech charakteryzujących dane zwierzę. Za każdą poprawną odpowiedź (która zgadza się z odpowiedziami grupy) przyznawany jest 1 punkt. Gracze zmieniają się. Wygrywa dziecko, które zdobędzie najwięcej punktów.

Na zakończenie zajęć stwórzcie dwie grupy detektywistyczne, które odegrają przed sobą scenki pantomimiczne. Dzieci losują wybrane przysłowia związane z wcześniej poznanymi zwierzętami i tworzą scenki ilustrujące wylosowane przysłowie.

Pisać jak kura pazurem

Zachowywać się jak słoń w składzie porcelany

Dostać małpiego rozumu

Gruchać jak dwa gołąbki

Chować jak struś głowę w piasek

Słoń  nadepnął komuś na ucho

Uciąć komara

Zrobić kogoś w konia

Ruszać się jak mucha w smole

Czuć się jak ryba w wodzie

Żyć jak pies z kotem

Kiedy grupa pozna znaczenie przysłów, zastanówcie się, po co się ich używa i w jakich sytuacjach. Jeśli w bibliotece macie książkę Niezbyt tęga księga Grzegorza Janusza, Wydawnictwo Adamada, Gdańsk 2019 (otrzymaną od nas w paczce programu lub z własnego księgozbioru), na podsumowanie ćwiczenia przeczytajcie rozdział „Wdzięk wdzięku”.

Ćwiczenie 4

Leksykon sylaboranta

Zaproś dzieci do wspólnej zabawy w podział słów na sylaby. Zacznijcie od rundy, w której każdy wymyśla jedno słowo jednosylabowe, np. kot. Następnie poproś dzieci, aby pracowały w parach, wymyślając słowa dwu-, a następnie trzysylabowe. Do kolejnego zadania przydadzą się dzieciom encyklopedie, leksykony, słowniki języka polskiego itp, ponieważ stopień trudności zadań będzie wzrastał – dzieci będą wyszukiwały kolejno słów z czterema sylabami, pięcioma itd.

Po takiej sylabowej rozgrzewce rozdaj dzieciom kartki formatu A4. Każdy uczestnik spotkania losuje dla siebie jedno słowo z encyklopedii, np. otwierając ją na dowolnej stronie. Słowo – hasło zapisuje na kartce i zapisuje jego podział na sylaby. Natępnie wyszukuje jak najwięcej informacji na jego temat w dostępnych w bibliotece źródłach, stając się w ten sposób ekspertem.

Porozmawiaj z dziećmi o tym, skąd czerpią informacje na temat ważnych dla siebie pojęć, wydarzeń, postaci, a następnie zaprezentuj polecane książki z waszego biibliotecznego księgozbioru. Wyjaśnij, czym jest leksykon (słownik encyklopedyczny, czyli uporządkowany zbiór wiedzy ujęty w formie haseł wraz z ich podstawowymi opisami lub zawierający wiedzę encyklopedyczną w formie skondensowanej).

Jeśli w bibliotece macie książkę Sylaboratorium, czyli leksykon młodego erudyty (teksty: Justyna Bednarek, Agnieszka Frączek, Mikołaj Golachowski, Roksana Jędrzejewska-Wróbel, Emilia Kiereś, Ewa Nowak, Zuzanna Orlińska, Zofia Stanecka, Marcin Wicha, Wojciech Widłak, koncepcja graficzna i ilustracje: Paweł Pawlak, Wydawnictwo Egmont, Warszawa 2017), otrzymaną od nas w paczce programu lub z własnego księgozbioru, na zakończenie przeczytaj dzieciom rozdział „Obibok”.

Ćwiczenie 5

Ulubione słowo

Jeśli w bibliotece macie książkę „Basia. Wielka księga słów” (tekst: Zofia Stanecka, ilustracje: Marianna Oklejak, Wydawnictwo Egmont, Warszawa 2018), otrzymaną od nas w paczce programu lub z własnego księgozbioru, przeczytajcie wspólnie opis wybranego słowa z języka Basi i jej rodziny.

Poproś zebrane na warsztatach dzieci, by zapytały rodziców/opiekunów o ich ulubione słowa. Dlaczego właśnie te słowa? Co one znaczą? Z czym się im kojarzą? Następnie to samo pytanie rodzice/opiekunowie zadają dzieciom. A może znajdą się wśród nich słowa powstałe w ich rodzinach, które staną się głównymi bohaterami tych warsztatów?

Część IV

Język jako maszyna do tworzenia słów

Ćwiczenie1

Słownik domowy

Rozłóż na podłodze litery z napisu „Słownik DoMowy” i poproś chętne dziecko o sprawdzenie, jakie inne słowa można z nich ułożyć. Młodsze dzieci, które nie potrafią jeszcze czytać, poproś o przestawienie kilku liter, a rodzica o odczytanie nowo powstałego wyrazu. Na koniec policzcie słowa, które udało się ułożyć z podanych liter.

Z pozostałych ćwiczeń proponujemy wybrać co najmniej dwa.

Ćwiczenie 2

Wynalazki słowne

Przygotuj kostki dydaktyczne „Wynalazki słowne” (instrukcja w załączniku nr 1). Do gry potrzebne są trzy kostki: pierwsza z wypisanymi na ścianach przyimkami (np. od, pod, za, po, przy, ponad…); druga z rzeczownikami (np. klucz, balon, deszcz, język, nos, golf…); trzecia z końcówkami (np. -owy, -ownia, -ownik, – arnia, -anka…). Poproś chętne dziecko, aby rzuciło kostkami, a następnie przeczytało wylosowany wyraz i nadało mu znaczenie, a następnie, by nad znaczeniem zastanowili się wszyscy uczestnicy.

Ćwiczenie 3

Jak wygląda…?

Poproś dzieci o wylosowanie karteczek z hasłami, na których znajdują się dziecięce słowostwory z książki Michała Rusinka Jak przekręcać i przeklinać, np. „chuligator”,„gołęsi”, „dinożarły”, „jagrys”, „lewica”. Porozmawiaj z dziećmi o ich skojarzeniach. Poproś, aby opisały lub narysowały te dziwne stwory. Na zakończenie pokaż na prezentacji lub w książce ilustracje i przeczytaj związane z nimi wiersze.

Ćwiczenie 4

Lepsze słowa

Zapytaj dzieci i opiekunów, z jakimi słowami kojarzą im się banalne wyrazy, takie jak stół, krzesło, szafa, rower, herbata. Poproś, by każda grupa (rodzina lub grupy mieszane) pobawiła się w słowotwórstwo i zaproponowała ciekawsze nazwy dla tych rzeczy. Jako przykład możesz podać słowa: długopis — przedmiot, który długo pisze, linijka — pomaga tworzyć proste linie itp. Możesz podpowiadać uczestnikom, zadając im pytania: co ten przedmiot przypomina? do czego służy? kto z niego korzysta i w jakiej sytuacji? Podzielcie się nawzajem najbardziej udanymi przykładami. 66 Propozycja modyfikacji: Możecie też wziąć na warsztat słowa, które są zapożyczeniami z innych języków, np. weekend, telefon, postity (karteczki samoprzylepne) itp.

Ćwiczenie 5

Aciumpa, czyli co?

Jeśli w bibliotece macie książkę Aciumpa Catariny Sobral (otrzymaną od nas w paczce programu lub z własnego księgozbioru), przeczytajcie ją wspólnie z uczestnikami i obejrzyjcie wybrane ilustracje w książce lub na ścianie. Powiedz uczestnikom, że język może informować o wszystkim: o tym, co jest, i o tym, czego nie ma; że za pomocą słów możemy przekazać każdą historię.

Ćwiczenie 6

Stwory językowe

Wybierz kilka ilustracji fantastycznych stworów, np. z demonologii słowiańskiej, średniowiecznych manuskryptów czy książek fantasy. Zapytaj, z jakim zwierzęciem kojarzy się to stworzenie, jaka jest jego magiczna moc, co robi, jakie budzi uczucia itp. Poproś, by uczestnicy nazwali te istoty. Ciekawym wstępem do tego ćwiczenia jest pokazanie ilustracji Jabberwocky z poematu Lewisa Carolla i podanie jego nazw po polsku (stworzonych przez różnych tłumaczy poezji Carolla): Żabrołak, Dziwolęk, Dżabbersmok, Dziaberłak, Żubrowołk, Dżabrokłap.

Ćwiczenie 7

Kształt słowa 

To ćwiczenie dla zaawansowanych. Jest dość trudne, ponieważ dzieci muszą zastanowić się, jak może wyglądać przedmiot/osoba/czynność, którą opisuje wymyślone, nieistniejące słowo, a następnie przedstawić je jako rzeźbę. Dobierz dzieci w losowe grupy (po 3-4) i powiedz, że teraz będziesz podawać nieistniejące słowa, a zadaniem dzieci będzie zastanowienie się, co mogą znaczyć (czy to przedmiot, zwierzę, miejsce?) oraz – co jest głównym tematem tego ćwiczenia – wymyślenie, jak mogą wyglądać. Następnie grupa ma chwilę na przedstawienie swojego słowa jako rzeźby. 

Przykładowe słowa:

• Kąślina 
• Mydłoskoczek 
• Gwiaździerz
• Podłabędzić 
• Uroczyściec.

Część V

Język rodzinny

Czas na kluczową część zajęć. Proponujemy przeprowadzić w niej dwa poniższe ćwiczenia.

Ćwiczenie 1

Fiufiułki

Zapytaj dzieci, czy potrafią odgadnąć, co znaczą słowa:

„fafaczka” — prysznic, który robi „ffffff” „fiufiułki” — jaskółki, „tupaszki”— tupiące stópki, „przysiądek” — taboret, „kapciapa” — kanciapa, w której trzyma się kapcie.

Wyjaśnij, że słowa te pochodzą ze słownika domowego Igi, Łucji i Zosi. Poproś, aby chętne rodziny opowiedziały, jakie słowa przyniosły do biblioteki. Na razie nie wyjaśniajcie ich znaczenia. Mogą to być domowe powiedzonka, wyrażenia związane z jedzeniem, nazwy sprzętów domowych, wyrazy będące efektem przekręcenia słów i deformacji językowych np. „pampaj” (tramwaj), „lolot” (samolot) itp.

Ćwiczenie 2

Komisja ds. słowostworów języka polskiego

Poproś, by każda rodzina spisała na kartce swoje rodzinne słowostwory. Wyjaśnij, że zadaniem rodziny będzie wybranie jednego słowa, które mogłoby przydać się innym użytkownikom polszczyzny. Rozdaj uczestnikom kartę pracy (załącznik nr 3) z czterema kolumnami i miejscem na wpisanie rodzinnych wynalazków. Wyjaśnij, jakie jest znaczenie poszczególnych kryteriów – możecie wspólnie spróbować uzupełnić tabelkę dla wymyślonego przez Brunka słowa „plącza” (plątanina roślinnych pnączy). Potem każda rodzina sama ocenia swoje słowostwory i wybiera najciekawsze słowo czy słowa, z którymi będzie pracować w dalszej części spotkania.

Część VI

Obrazkowe historie o słowach

Wyjaśnij, że teraz każda rodzina stworzy własny słownik domowy. Znajdą się w nim określenia, których jeszcze nie ma w żadnym słowniku — rodzinne słowa i wyrażenia np. „leśna kanapka”, która przywołuje miłe wspomnienia z wycieczki i określa konkretną kanapkę, którą wspaniale smakowała w plenerze. Być może będą czułe określenia członków rodziny, zwierząt; imiona i pseudonimy do użytku domowego (np. Zosia jako „Zofirek”), słowa związane z przytulaniem i innymi rytuałami bliskości, będące wyrazem troski (np. „tuliś” od przytulania). Rozdaj uczestnikom kartki A4, kredki, mazaki, farby i zachęć do stworzenia wspólnie z rodzicami własnego słownika . Poproś, aby uczestnicy obok swoich słowostworów podali znaczenie oraz je narysowali, a chętni rodzice/opiekunowie opisali historię ich powstania. Na koniec niech wkleją kartki ze słowami do swojego słownika.

Część VII

Podsumowanie

Na zakończenie warsztatu poproś uczestników, aby usiedli w kole i zaprezentowali swoje słowniki innym. Podziękuj za wspólnie spędzony czas. Warto stworzyć w bibliotece galerię słowników rodzinnych.

Załączniki nr 1, 2, 3 do scenariusza warsztatu „DoMowy — rodzinne historie o słowach”